DOORASHO DADWEYNE IYO DALKEENNA (SOOMAALIYA) W/Q MUSCAB CABDI CISMAAN

 

Hordhac

   Doorashooyinka Madaxtinimada Soomaalida ka hore xorinimadii lixdankii iyo xornimada gadaasheed ba waxa ay ahayeen labo nooc biloowgii waxa lagu la kumay doorashooyin dadweyne oo lahaa qaab kala gedisnaa, nooca kalena wuxu ahaa doorashooyin dadban oo ilaa hadda jira.  Masraxa hoggaaminta talada dalka waxa ay soo bilaabatay doorashadii 1960-kii lagu doortay madaxweynihii ugu horreeyey Soomaaliya Mudane Aadan Cabdulle Cismaan (Aadan Cade), kursigana ku yimi nidaamka doorasho barlamaani ah.

Doorashadii ugu horreysay ee Soomaaliya dadweynuhu u dareeraan codeyn waxa ay ka dhacday Koonfurta Soomaaliya, taariikadu markay ahayd Maarso 1959-kii, laguna soo doortay Baarlamankii ugu horreeyey ee Soomaaliyeed, doorashadaas oo lagu galay hannaanka asxaabta badan, xisbiga Somali Youth League (SYL) waxa uu helay kuraastii ugu badnayd ee doorashada 92% oo ah aqlabiyada golaha, halka kuraasta kalena ay heleen xisbiyada Somali Independent Constitutional Party (HDMS) iyo Liberal Somali Youth Party.

Dhanka kale, doorashadii ugu horreysay ee Goboladda Waqooyi waxa ay qabsoontay Feb 1960-kii, doorashadaas codadkii ugu badnaa waxa helay xisbiga Somali National League (SNL) oo helay 60%, codadka kalena waxa helay labada xisbi ee USP and NUF.

Doorashooyinka Soomaaliya ka dhacay ee lagu soo doortay madaxweynha guud ahaantood waa baarlamani, hase ahaate xildhibaanadda waxa soo doornayey dadweynaha, doorashooyinkaasina waxa ay dhaceen labo jeer 1959-kii, 1960-kii iyo 1964-kii, mudda xileedkooduna wuxuu ahaa 4 sanno.

Hadda, doorashooyinka kuraasta go’aamiyaan talada dalka waxa lagu soo doortaa doorasho dadban inta badan ee bulsho weyntu ma leh jaan-goynta madaxda talada u qabanaysa, waxa soo doorta mudnaanyaal ku fadhiya matalada codka bulshadda oo lagu soo xulay hab qabiil labadda heer fadaraal ama dawlad goboleed.

Hannaankaasi mahan mid bulshada madaxdeeda toobboon soo saara, kaliya waxa uu u adeegga hoggaanka talada haya, mudanahaas oo gacan lixaad leh ka helaya odayaasha dhaqanka oo doorkooda doorashadda mudanaha matalaya bulshadda xoogan tahay. Qaab-dhismeedkan qabiilaysan ee lagu soo doorto madaxda labada heer waa mid aan raad ku lahayn cadaalad iyo sinnaan oo ummad badan oo Soomaaliyeed u diiday matalaad, ummadaas oo aan tayo iyo tiro ba ka yarayn kuwa kale.

Soomaliland waa nidaam soomaaliyeed oo madaxdooda ay soo doortaan bulshadu kuna yimaada codka shacab, mudane walba oo ku fadhiyaa kursi looga arrimiyo maslaxada muwaadiniinta waxa uu ku yimaada doorasho furan laga soo bilaabo xisbiga, madaxweynaha ilaa xildhibaan gole wakiilo ama deegaan. Hannaankaas doorashadda furan ee dadweynuhu leeyihiin codkooda waxa uu soo jiray muddo ku siman 22 sannadood oo laguna doortay madaxweynihii ugu horeeyey ee Soomaaliland Mudane Daahir Riyaale Kaahin, sanadkii 2003-dii.

Dhanka kale, nidaamka wada-ogolka ee Soomaaliland waxa uu u dhisan yahay xisbiyo qaran oo markoodii hore ahaa ururo qaran. Tirada xisbiyada qaranka Soomaaliland waa sadex xisbi oo ku yimaada saddexda urur ee hela codadka ugu badan ee bulshadda, kuna dhisnaa kooto gobolaysi haddase noqday hal dheeri.  

Puntland sanadii 2022-dii waxa ka qabsoomay doorasho gole deeggaan oo talada cod-bixinta shacabku lahaa laguna tijaabiyey saddex degmo Qardho, Eyl iyo Ufeyn, waxna ku tartamay ku dhawaad ilaa toboneeyo urur siyaasadeed, codadkii ugu badnaa waxa helay ururadii mucaaradka.

Doorashadda Puntland waxa ay ahayd hannaanka liistada xiran, dadweynuhu waxa uu u codeynayey uruka/xisbiga laakinse ma dooranayn ashkhaasta (qofof) matalaya, ururkuna waxa uu lahaa go’aanka qofku liiska meesha uu kaga qorayo. 

Doorashadaas waxa ka dambaysay doorashadii golaha deegaanka Puntland lagu soo doortay xildhibaanadda matalaya golayaasha deeggaanka, dhanka kalena lagu jaan-goynayey ururadda siyaasadda ee u gudbayey xisbiyo, doorashadaas waxa laga qabtay 30 degmo oo isugu jira degmooyinkii Soomaaliya iyo kuwa cusub oo Puntland magacoowday, halka saddex degmo oo gobolka Nugaal ah aan laga qaban doorashadaas arrimo la xidhiidhay dano siyaasiya, hase ahaate sanadda 2024 baa laga qabtay doorashadaas, kolkii Madaxweyne Siciid Deni dib loo doortay.

Ma Laga Qaban Karaa Dalkeenna Doorasho Dadweyne?

     Doorasho dadweyne waa la qaban karaa sida ku xusan dastuuradda dawladda fadaraalka iyo dawladdaha xubnaha ka ah, oo u dhigan in talada mataladda shacabka gacantoodu lagu celiyo, hase ahaate doorasho dadweyne oo daacadnimo ku dhisaalan, shuruuceedna loo hoggaansamayo, la waafajiyanayo xeerarka toolmoon ee u degan doorashooyinka dadweynaha ee dunida, doorasho ka madax-banaan madaxda talada haysaa iyo qaar kaloo badan waa adag tahay in dalkeenna hooyo ka dhacdo, waxana ku gadaaman duruufo waa weyn.

Doorashadda madaxda Soomaalidu doonayso waa tolashada derin aad kaligaa salka dhigto oo dhan walbana kaga filan, danta guudna aad u aragto danahaaga gaarka ah, madaxda taladu gacantooda ku jiraan sida faderaalka ama maamul goboleedka qorshahooda koowaad waa kusoo laabashada xukunka, maahan dhisid nidaam doorasho oo dalka iyo dadka u damaanad qaadaya mustaqabalkooda una jihaynaya jidka toobboon.

Doorasho toolmoon ee lagu dhisay aragtida rasmiga ah ee dadweynaha bud-dhigeedu waa hirgalinta shuruucda iyo xeerarka sida waafaqsan dastuurka oo aan lagu samayn wax ka badal. Doorashadaas hirgalinteeda waxa kasoo horreeya madaxda qabanaysa in si waafiya oo walafa ugu qancaan natiijooyinka doorashooyinkaas, si daah-furan ugu fogaadan fara-galinta hannaanka doorashadda, laguna ixtiraamo tixgalina lagu siiyo guddiyada shaqadda loo igmaday ee xeerarku siinayo awooddaha doorashooyinka.

Doorashadda Dalka Laga Qaban Karo

   Madaxdeenna Soomaaliyeed ee talada haysa doorashadda ay qaban karaan magac-dhabisteedu waa xulasho, loona marayo marino ka mid ah jidadka dimuqraadiyada sida codeynta dadweynaha, diiwaan-galinta bulshadda, muwaadiniin awooda u leh codeynta, qaybinta kaararka cod-bixinta, diyaarinta goobaha codeynta, iyo hawl-galinta dhammaan makaaniyaadka doorashadda dadweynaha dareewaliya. Dhabtiise madaxdeennu dadaaladaas doorashadda ee ay bixinayaan waxa qorshahoodu yahay helitaanka natiijooyin ku daban dantooda, kuwaas oo hirgalkooda loo jabinayo dhammaan shuruucda iyo xeerarka dalka u degan.    

Tusaalooyin taariikheed oo mug iyo miisaan leh oo lagu meeray mareegaha keydaha xogaha, kana  dhashay doorashooyinkii dimuqraadiyadii curdinka ahayd ee Puntland, waxa ugu waa weynaa, wax-ka-badelka xeerarka doorashadda iyo dastuurka Puntland oo horey ugu qornayd saddex urur in ay noqon karaan xisbiyo, hase ahaate madaxweynaha talada hayey uu dadaal fara badan galiyey hirgalka dantiisa gaar ahaaneed inuu dastuurka wax ka badelo, arrinta ugu balaaran ee salka ay ku haysayna ahayd fulitaanka qorshihiisa gaarka ah, fariisin la’aanta golayaashii deegaanka ee la doortay, kolkii xisbigii dawladu awoodi wayey aqlabiyadda codadka xildhibaanadda, dhacdaas oo ahayd arrin soo noqnoqotay muddo ku siman saddex doorasho oo gole deegaan uguna horreysay doorashadii tijaabadda ahayd ilaa saddex degmo ee ugu dambeyey.

Dhacdooyinka kale ee laga diiwan-gashay doorashadii Puntland waxa ka mid ahayd fariisinta mudanayaal gole deeggaan oo aan kooromkooda buuxin in wasaaradda Arrimaha guduhu u bareerto, si loo doorato musharaxa xisbul xaakimka, mudanayaal tiradoodu gaarsiisan tahay 19 oo ka mid ahaa tirada guud ee 33 xildhibaan (19 out of 33), mudanayaashaas oo doonayey helitaanka doorasho furan oo musharaxiinta shir gudoonka golaha deeggaanka caasimadda Garoowe ku tartamaan, nasiib darose, baaqii iyo bayaanadii golahaas looma dhigin dheg. Xibsigii dawladda oo ka biyo-diiday doonista mudanayaasha ay ku guulaystay guddonkii golaha, xildhibaanadii aqlabiyadda ahaana ee doonayey doorasho furan, markii dambe waa tanaasuleen sida ay ka sheegeen baraha bulshadda.

Arrimahaas oo dhabar jab aad u weyn ku noqda hirgalinta qorshayaasha doorashooyinka dadweynaha, haddii doonistii shacabku ku damayn doonto rabitaanka dawladda kolkaas joogta, xataa haddii xukuumadu haysan tirada guud ee kooramka, waxa cadaatay doonista  xildhibaanadda la doortay ee doorashadda shir gudoonka in ay ka muhiimsan tahay rabitaanka dawladda oo aan xataa u baahanyn aqlabiyada golaha deeggaanka, waa cilmiyaddii laga dheegtay doorashadii Puntland. Nidaamka Doorasho ee madaxda Soomaalidu doonayso waa hirgali hannaan doorasho aan rabo, taas xalaala oo dantaydu tahay.

Doorasho dadweyne oo loo maarayn doono natiijadeeda hannaan magacaabiseed iyo rabitaanka madaxda taladda jooga. Adduunku waxa uu laabay dhammaan dhigaaladda ku dhisan hannaanka doorasho ee madaxdeennu doonayso, go’aanadiinna waxa gacanta loo geliyey dadweynaha, natiijaduna waa marinadda ugu badan ee codkoodu maray. Madaxda waddamadaas waxa dadaalkoodu yahay hirgalinta aragtida shacab oo aan lagu barxin go’aamo dawladeed.

Dawladdaha dunida ee dedaalka faraha badan ku bixiyey hirgalinta dimuqraadiyada ku dhisan daah-furnaan iyo daacadnimo lagana dheereyey dheelin walba, loona dhammaystiray dhammaan makaaniyaadka jiheeya doorashooyinka farsamo, xeerar, hindisayaal, miisaaniyad, iwm.   

Caqabaddaha Ku Gadaaman Doorasho Dadweyne

    Doorasho walba oo dunida ka dhacda waxa ay leedahay caqabado kala gedisan oo soo wajaha dadweynaha cod-bixiyaasha ah, maamulka doorashadda, dhibaatooyinkaas oo isugu jira kuwo maamul, farsamo, loolan, iyo fara-galinta saamilayda siyaasadda.

Hase ahaate doorashadda dadweynaha ee laga hirgalinayo waddan aan horey looga qaban jiray waxa uu leeyahay caqabado fara badan oo ka balaaran dawladdaha mudooyinka badan ku dhaqmayey hannaanka qof iyo cod.

Dalka Soomaaliya muddo ku siman 60 sanadood lagma qaban doorasho dadweyne, waqtiga  intaas le’egna dalku wuxuu ku dhaqmayey doorashooyin baarlamaani ah oo matalayaashu ku imanayeen heshiisyo iyo is-af-garado siyaasiya oo dadban.

Baraarug La’aan Bulsho: dadweynaha Soomaaliyeed dhabtii si rasmiya uguma baraarugsana awooda uu leeyahay codkoodu, caqabaddaha ugu waa weyn ee soo wajahaya waxa ugu horreeya baraarug la’aan hano-qaaday oo meesha ka saartay xaqii dastruuriga ahaa ee muwaadinku lahaa ee inuu codeeyo ama loo codeeyo, arrintaasi oo dhashay in cudud cod-bixineed ee shacabku meesha ka baxdo. Doorasho dadban oo dhashay mudane dadan oo aan ogayn dantii loo doortay.

Hannaanka Awood Qaybsiga Beelaysan: waa caqabadda ugu weyn ee doorashadda dadweynaha Soomaaliya, sababtoo ah mudanayaasha matalaya shacabka markoodi hore waxa loo qaybsaday qaab qabiilaysan, waxna la gaarsiiyey heer reer walba matalaadooda si gaara ah u leeyihiin, dadyow fara badan oo Soomaaliyeedna laga dhigay matalaad la’aan. Doorashadda dadweynuhu waa nidaam shacabka uu hor iman karo muwaadin walba oo u diyaarsan hoggaaminta bulshadiisa, xayn-daab xirayaana usan jirin, laakinse arrintaasi dalkeenna kama dhici karto oo waxa diidan kursaatada matalaada ee la beeleyey.

Doonista Madaxda Toobiyaha Haya: arrintan waa caqabad kale oo saldhigeedu yahay hirgalinta rabitaanka masuulka xukunka jooga, madaxda Soomaaliyeed ee ku fadhida kuraasta dalka looga arrimiyo dhammaantoodu qorshahoodu waa hirgalinta hankooda iyagoo addeegsanaya awooddaha dastuuriga ah, inta badan waxa dhacda in doonista danahooda loo burburiya arrimo masiiriya sida dastuurka, dhaqaalaha, dhaqanka, diinta iwm.

Ammaanka Iyo Nabad-Galyda: doorasho dadweyne oo dalkeenna ka dhacda waxa ay u baahan tahay kala danbayn iyo ammaan hano qaada gaarsiisan guri iyo geed walba si muwaadiniintu u gutaan waajibaadkooda dastuuriga ah ee cod-bixineed. Caqabaddaha guud ee Soomaaliya haystaa waa ammaan daro baahsan oo ka jirta deegaanno badan oo dalka, kuwaas oo ku jiraa gacanta argagixisadda.

Hannaanka Fadaraalismka: nidaamka fadaraalismka Soomaaliya bud-dhigiisu yahay macaamilka dawladda fadaralka iyo dawlad goboleedayda dhanka awooddaha, dhaqaalaha, dastuurka, xeerarka, doorashooyinka oo dhammaantood u dhisaalan hannaan kala madax bannaani ah oo ka jirta dhexdooda, taasi oo maamul goboleed awoodiisu tahay inuu si rasmiya uga madax bannaan yahay dawladda fadaraalka doorasho ahaan iyo dastuur ahaan ba. Tusaale ahaan dawlad goboleedyda waxa ay awood u leeyihiin in xidhiidha kala dhexeeya dawladda dhexe goyn karaan goor walba iyo arrin kasta oo dantooda gaar ah ka hor imanaysa madaxda talada haysa sida Jubaland iyo Puntland oo hadda taagan. 

Odayaasha Dhaqanka: guud ahaan mudanayaasha golaha baarlamanka iyo deeggaanka waxa soo xula odayaasha dhaqanka, waxna lagu soo xulaa hannaanka beelaysan ee qaybta, guud ahaan labada gole ee wakiilo iyo deeggaan ee Soomaaliland waxa soo doorta dadweynaha halka sanadkii 2023-kii Puntland u jihaysatay waddada dimuqraadiyada ee qof iyo cod laguna soo doortay mudanayaasha golaha deeggaanka. Odayaasha dhaqanka Soomaalidu waxa arrimahan u arkaan wiiqitaanka go’aanadooda iyo awooddaha kala jaadka ah.  

Saamileeyda Siyaasadda: arrimaha siyaasadda Soomaaliya waxa jira saamiley fara badan oo ku daban hannaanka doorashooyinka tooska ah ama dadban, saamileydaasi waxa ay leeyihiin door muuqda oo doorashadda ah sida tartan, talo bixin, hogo tusaalayn. Hase ahaate madaxda joogta talada diyaar-garoowga doorsiinta saamileydu ee dhanka doorashadda kama muuqdo dhankooda, arrintani waa caqabad taagano oo nidaamka doorashadda toosan hortaagan. Saamileeydu waa laga maarmaan si loo helo doorasho xalaala laguna wada qanacsan yahay natiijooyinka kasoo baxa doorashadaas.    

Maxkamadda Dastuuriga: hirgalka doorashooyinka dadweynaha makaaniyaadka saldhiga u ah waxa ugu waaweyn jiritaanka maxkamadda dastuuriga ah oo awoodeed gaarsiisan tahay maareynta qodobadda dastuuriga ah. Jiritaan la’aanta maxkamadda dastuuringa waa caqabaddaha ku hor-gudban doorashadda dadweynaha, maxkamaddasi waxa ay saldhig sharciyadeed u tahay daah-furnaanta iyo cadaaladda doorashada sida ansixinta natiijadda doorashadda, tafaasiilinta qodobadda dastuuriga ah ee doorashadda la xidhiidha, iwm.

Faa’idadda iyo Fursaddaha Doorasho Dadweyne

   Gebi ahaan aaddamaha adduunku waxa uu isla qirsan yahay doorashooyinka dadweynuhu ee leh hannaanka daah-furnaanta iyo cadaaladda ay xal u yihiin helitaan masuul dhiifoon oo gudan karaa masuuliyadaha ka saaran shacabkiisa, noqon karana mudane la mahadiyey matalaadiisa dad, dal, deegaan, diin, iwm. Ilaalinta danta qaranka ama gobolku leeyahay waxa dhawri kara mudane si waafiya looga soo baaran degay lehna xirfad hoggaamineed ku dhisan cadaalad iyo sinnaan.

Jiho bixinta bulsho, waddan, iyo diimeed waxa udub-dhexaad u ah doorasho dadweyn oo si furan oo xor ah lagu soo doortay mudanaha hoggaanka dalkiisa hormuudka u noqonayaa, waanna dheefta codka shacabku leeyahay, codka dadweynuhu waxa uu soo saara madaxa toobboon iyo kuwo talo seega, hase ahaate marka shacabku eedaan fartooda waxa meesha ka baxda in qof ama shakhsiyaad gaara loo aaneeyo dhacdooyinkii dhacay.

Doorashadda mudanayaal ku yimi dareenka shacabka waxa laga faa’idaa wax-qabad ku dhisan aragti, sababtoo ah soo laabashadooda dambe waxa ay ku xiran tahay hirgalinta qorashayaashii lagu doortay kolkii ay ololaha ku jireen. 

Doorka Baarlamanka Dadban Ee Doorasho Dadweyne

   Mudanayasha lagu soo doortay hannaanka beelaysan dhab ahaantii waa ku adagtahay ka guuritaanka waddadii lagu soo xulay sababtoo ah doorashadiisa waxa saameynteeda lahaa madaxweynaha maamul goboleed, odayaasha dhaqanka iyo shakhsiyaad kooban oo dhammaantoodna leh dano u gaar ah. Mudanahaasi waa biyo kama dhibcaana in uusan u baahanayn doonista kursigiisa inuu u maro waddo dadweyne oo go’aan gaaristiisa shacabku leeyihiin.

Mudanayaashaasi waxa qorshahoodu yahay dib u laabasho, marna diyaar uma ah in talada ku jirta gacmo yar oo kooban laga saaro oo dadweynaha la galiyo, si arrintaas loo dibin-daabyeeyo waxa ay ansixinayaan wax kasta oo doorasho dadweyne oo xor oo xalaal ah dabri karaya, sida wax-ka-badelka dastuurka, shuruuc aan loo meel dayin, guddiyo aan xirfadooduna doorasho ahayn, iwm.

Tusaale, muddo xileedkii madaxweynihii hore ee Soomaaliya Maxamed Cabdilaahi Farmaajo iyo mudo xileedka madaxweyne Xasan Shiikh Maxamuud waxa baarlamanka dalka laga ansixiyey sharciga doorashadda qof iyo cod, mana hirgalin kii hore, kan haddana waxa ku gudban darbiyo adag oo aan diyaar u ahayn doorasho dadweyne oo cadaalad ah oo uu ugu horreeyo madaxweynaha xukuna hayaa, saamileeyda siyaasadda, odayaasha dhaqanka, baarlamanka jooga, ganacsadda dalka, daneeyasha arrimaha Soomaalida, iwm.

Kaalinta Madaxa Lagu Doortay Doorasho Dadban iyo Doonistooda Mid Dadweyne

    Dunidda horumartay hannaanka doorashooyinka waxa gardaadiya haayaddo madax bannaan oo shaqooyinkooda u qabsada sida uu qabo xeerarka iyo shuruucda doorashooyinka. Hase ahaate dawlado badan oo dunida ah doorashooyinkooda waxa saameyn aad u weyn ku leh madaxda joogta talada, kuwaas oo inta badan qorshayaashoodu u dhidban yihiin nidaamka ay doonayaan.

Soomaaliya doorashooyinkeed waxa saameyn buuxda ku leh masuuliyiinta ku jira mudda xileedkooda sida madaxda fadaraal iyo dawlad goboleedyada oo heshiiska doorashada si waafiya isugu af-garata jidadka iyo jihooyinka doorashadda loo jeexayo.

Arrintaasi waxa ay dhibaato weyn ku tahay hannaanka doorashada dalka oo inta badan waxa dhacda in madaxda labada heer diyaarsadaan nidaam doorasho oo ku dhisan rabitaankooda, xaladahaas oo guud ahaan meesha ka saaraya daah-furnaantii doorashada iyo hirgalintooda, aalaaba waxa dhaca is-diidooyin iyo is-af-garad-waa dhex mara madaxda arriminaysa iyo saamileeyda siyaasadda.

Maan-taashiilida toobboon waxa lagu hirgaliyaa nidaam doorasho oo si turxaan la’a loo talo bixiyey, dalka iyo dadkana u horseeda doorasho xora oo xalaala, waase kolka madaxda talada joogta u diyaarsan yihiin qaabilaada waji walba oo doorashadda dalka taabo-galinaya kuna dhisan daah-furnaan, sinnaan iyo cadaalad, laguna dhiso guddi doorasho oo leh aqoonta doorashooyinka, diyaarinta xeerarka, nidaamyada iyo shuruucadda doorashadda dalka. Gudashada hawlahaas waa muhiimad gaara u leh ka dheeranshaha eex, sad-bursi, cadaalad daro, sinnaan la’aan, wada-tashi la’aan saldhigeednu noqdo hirgalinta doorasho la aqbali karo natiijadeeda oo bud-dhigeedu yahay tartan furan oo xor ah.

Dhacdooyin kala duwan ee hirgalinta doorasho dadweyne oo madaxda taladda u kala dambeeyey ku dhiiradeen sannadihii 2020-kii ee dawladdii Madaxweyne Maxamed Cabdilaahi Farmaajo iyo 2024-ta ee Madaxweyne Xasan Shiikh Maxamuud, madaxdasi waxa ay golayaasha fulinta iyo sharci dejinta geeyeen shuruuc doorasho dadweyne, hase ahaate xukuumaddii Maxamed Cabdilaahi Farmaajo waxa ka hor yimi saamileeydii siyaasadda, arrinta ugu weyna waxa lagu haystay toloshada shaar doorasho iyo inaan dalka laga qaban karin doorasho dadwyne xiligaas oo duruufo fara badan ku gadaaman yihiin. Madaxweyne hadda jooga ee Xasan Shiikh Maxamuud ifafaalaha muuqda waxa uu jidkiisu la jaal yahay marinkii uu maray madaxweynihii hore ee toloshada tiisa.

Hirgalinta Rabitaanka Dadweynaha Ee Doorasho Toosan

    Ummadda walba oo ku nool koonka Eebe Nasahanaa oo Koreeye ee leh daaw lagu le’do (dawladnnimo), shuruucdooda iyo xeerarkoodu waxa uu u damaan-qaaday in ay xaq dastuuriya u leeyihiin helitaanka hannaan doorasho dadban ama toosan (dadweyne).

Doonista dadweynaha waxa saldhigooda koowaad uu yahay hirgalka nidaam doorasho oo si xor oo xalaala ay kusoo dooran karaan muwaadiniinta ku matalaya golayaasha dawladda sida fulinta (Madaxweyne), sharci dejinta ee golle deeggaan ama wakiillo. Rabitaanka saxda ah ee bulshadu baahida u qabtaa waa in ay fartooda ku ciil baxaan kuna doortaan masuulka buuxin kara awoodna u leh qaadista masuuliyadooda.

Dhanka kale, awoodda dadweynaha ee doorashadu waxa ay gaarsiisan tahay in madaxdii hirgalin wayda doonistooda si waafiya looga saaro saaxada siyaasadda, iyadoo aan dhiig ku daadan laakinse shacabku fartooda ku aarsadaan. Tusaale ahaan Madaxweynihii hore Soomaaliland Muuse Biixi Cabdi oo muddo ku siman todobo sano hoggaaminayey talada Soomaaliland hankiisii musharaxnimo muwaadiniintu u badaleen hal bacaad lagu lisay, miirihii uu beertay todobadda sano gurtay maalin gudaheed oo ah in lagaga adkaaday codadkii ugu badnaa ee aan taariikhadda lagu kala guulaysan doorashooyinka Soomaaliland oo gaarayey 182,389 cod oo u dhigma 28.58% oo ah codkii lagu kala guulaystay doorashadda 2024.

Sidoo kale, dadweynuhu waxa awoodahooda ka mid ah gudista iyo hirgalinta hanka hoggaamiyaha quman ee qadarinta ku dhex leh shacabkiisa, abaal celinta muwaadiniinta ee madaxdooda toolmoon waxa tusaale buuxa u ah codadka ay ku abaal-mariyaan amminta doorashadda. Tusaale doorashooyinka dadweynuhu soo doortaan madaxdooda si furan waxa ugu mudan doorashadda ka dhacda Soomaaliland, taas oo aan gebi ahaan deegaanadda kale ee Soomaalida aan ka dhicin. Madaxda Soomaalida ee abaal-gudka weyn bulshadooda ka helay waxa ugu codad badnaa Cabdiraxmaan Cirro oo helay codadka kor ku xusan iyo Axmed Siilaanyo AUN oo helay codad gaarayey 88,025 una dhigmayey 16.35%.

Doorasho dadweyne baahida ugu balaaran waa madax-bannaani iyo xornimo in lagu qabto, lagu codeeyo, natiijaddana loogu dhawaaqo si xalaala oo aan lahayn nin jeclaysi iyo nacayba. Madaxda taladda joogta doorashadu waxa ay ugu baahan tahay dardar-galinta farsamooyinka dareewalinaya doorashadda si anxisinta iyo bixinta miisaaniyadda doorashadda lagu qabanayo, dadaal arrimaha dibadda ee doorashadda kaabaya sida dawladdaha danaynaya arrimaha doorashadda dalka Soomaliya.

Doorasho dadweyne waa farxadda muwaadiniinta in codkooda si toosa u dhiibtaan soo doortaan madaxdii talada u qaban lahayd, dareemaaan in kursiga madaxweyne, xildhibaan (deeggan iyo wakiillo) uu ku yimi codkooda kuna degi karo isla codkooda oo usan u baahanayn awood kale oo dibadda ka timaada.

Yaa Qaban Kara Doorasho Dadweyne Oo Xora?

    Doorasho dadweyne oo xor iyo xalaala waxa qaban karaa mudanaha ugu sarreeya talada dalka oo dantiisa guud ama gaar ahaneed noqoto hirgalinta hannaanka cod-bixinta dadweynaha. Masuulkaas oo qorshihiisa ugu weyn uu yahay in talada doorashadda si rasmiya oo biyo-kama-dhibcaana gacanta loo geliyo muwaadiniinta, soona doortaan masuulka ay u arkaan inuu leeyahay aqoonta, waayo-aragnnimadda, xirfadda iyo gebi ahaan tilmaamaha tooboon ee lagu dooran karo mudanaha qaadaya taladda dadweynaha.

Masuulkaas waa in maankiisu si walaf oo waafiya ugu madax-bannaan yahay tolashadda derin uu keligiis ku fariisto, waxa muhiimad gaara leh innuu fakarkiisa ku jaan-gooyo jihadda mustaqbalka dalkiisa iyo dadkiisa oo ah doorasho dadweyne oo dhammaan baahiyaheeda loo dhammaystiray dhan walba sida shuruucda, xeerarka, dhaqaalaha, farsamadda, xidhiidha dibadda, guddiyada qabanaya oo daah-furnaan, aqoon iyo waayo-aragnnimo doorasho lagu soo xulo.

Madaxda hirgalinaysa qorshahaas waxa mudnaan iyo milgo gaar leh in maankoodu noqdo mid mar walba muhanaya miida macaan ee muwaadiniintu dhaxlayaan mustaqbal dhaw ama fog ee doorasho dadweyne oo xor iyo xalaala, guud ahaan saamileeyda siyaasadda Soomaaliyana ku qanci karaan.

Madaxweynaha talada jooga ee qaban karaa doorashadaas kor ku xusan waa in doonista guuleed saldhigeedu noqdaa cod-bixinta dadweynaha iyo dedaalkiisii oo si rasmiya u miro dhala, laakiinse rabitaankiisu uusan noqon in natiijadda doorashadda guddiga doorashadu dhankiisa mariyaan si uu u guulaysto hankiisa musharaxnimo.

Dad walba oo helay xornimo doorasho oo daah-furan waxa saldhigeeda lahaa madaxda dantooda guudi tahay hirgalinta hannaan doorasho oo dadweynuhu ku qancsan yahay. Tusaale nidaamka doorasho ee Soomaaliland ka dhisan waxa saldhigisteeda lahaa Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal, hirgalinteeda iyo hana-qaadnimadna waxa ku suntanaa Daahir Riyaale Kaahin oo qabtay doorashadii ugu horreysay oo dadweyne laguna soo doortay golihii deeggaan ee ugu horreeyey, kuna yimi cod dadweyne iyo saddexdii xisbi qaran ee ugu horreeyey sannadii Diseembar 2002.

Quruxda iyo dimuqraadiyada soomaaliland ku naaloonayso waxa aabaheedu ahaa Daahir Riyaale Kaahin oo noqday madaxweynihii ugu horreeyey oo xisbi mucaaradda intuu talada kaga guulaystay haddana aqbalay kuna wareejiyey, waanna qaan-gaarnnimo dimuqraadiyadeed, 14 sano kadibna waxa dhacday in talada uu ku guulaysto xisbi mucaaradda (Waddani) loona madlan yahay xil-wareejin la mid ah guushii 2010-kii ee xisbiga Kulmiye.

Doorasho dadweyne oo xor iyo xalaal baahineed ugu horreysa uguna weyni waa helitaanka madaxda ugu sarreeysa dalka oo si waafiya madaxooda ugu dhigta marin aan la garanayn natiijadda ka iman doonta kuna qanacda maxsuul kasta oo miiska yimaada, haddii la waayo masuuliyiin u ban-baxa hannaanka doorashadda dadweynaha oo xora, dalkaasi waxa uu ku jiraya toloshada shaar dhan walba kaga filan mudanaha haya majaraha.

Tisqaadida iyo taabo-galka hannaan dorasho oo xornimo iyo xalaalnimo saldhigeedu yahay waa helitaanka madaxa raasumaalkoodu yahay miraha guuleed ee bulshadoodu gareen. Tusaale ahaan madaxweynihii ugu horreeyey ee Soomaaliya Aadan Abdulle Cismaan (AUN) waxa uu si foolaadnimo ah ugu ban-baxay hana-qaadnimada dimuqraadiyada doorashooyinka dalka, isaga oo tartankii lagaga guulaystay ayuu si rasmiya ugu wareejiyey Mudane Cabdirashiid Cali Sharmaake. Amminta uu joogay Madaxweyne Aadan Cabdulle Cismaan oo lahayd xaalado kala duwan sida waddan helay madax-banaanidda muddo ku siman todobo sano oo kaliya, dalal badan oo ka mid ahaa qaaradda Afrika oo ay ka socodeen awood maroorsi, ka-talisnimo, xukun jacayl iyo fursado badan oo u saamixi karay joogitaanka kursiga awood iyo xeelad ba.

Taariikhda quruxda badan ee Madaxweyne Aadan Cabdulle Cismaan (Aadan Cade) ugu tagay guud ahaan qaaradda Afrika iyo gaar ahaan dalka Soomaaliya inuu si dimuqraadiya xukunka ku wareejiyey, Aadan Cade waxa uu ahaa madaxweynihii ugu horreeyey Afrika ee talada dalka si nabadoon ugu wareejiyey musharaxii ka guulaystay.

Hannaan walba oo doorasho waxa ay u baahan tahay madaxa si hoodaarnimo iyo haldoornimo ku dheehan tahay ugu ban-baxa jiritaanka dawladooda iyo dadkooda, kuna wareejiya xukunka si nabad ah, iyagoo ka dheeraanaya colaado sokeeye oo ku daaban xukun jacayl iyo kaligi-talsnimo burburiyaa dhammaan kaabayaasha horumarineed, dhaqaale, iyo jiritaan ee dalku leeyahay.