MALA MAAMULI KARAA DUUL GAAJAYSAN!

       W/Q Muscab Cabdi Cismaan

   Aadamaha dunidu waxa uu adkaysi u leeyahay duruufaha qalafsan ee soo food-saara, kuwaaso kala ah Rabbaani iyo aadame yagleele sida dagaaladda, isbadelka cimiladda, daadka iyo fatahaddaha, burburka ganacsiyadda, xanuunadda ku dhaca dadka, beeraha, xoolaha, iyo kalluunka. Inta badan duruufaha qalafsan ee soo wajaha bulshooyinka Islaamka gaar ahaan kuwa Rabbaniga ah, dadka Soomaalidu waa duul is waafiya oo walaf ah ugu qanca xaalad walba oo xaga Alle uga timaada. Hase ahaate Soomaalidu waa ku adagtahay u dul-yeelashada duruufaha aaddamuhu yagleelo gaar ahaan kuwa madaxdu talada haya sameeyaan sida gaajaysiinta. Soomaalida inta lagu jiro barwaaqada waa dulqaad badan yihiin oo dulkoodu waxa uu gaarsiisan yahay in dhib walba oo siyaasiya u dulqaataan, dhanka kalese waa adagtahay u dulqaadashada duruufaha dhaqan-dhaqaale ee si toos ah u abaaraya hab nololeedkooda.

Nidaamayda aan Soomaalida dhexdeeda muddoyin faro badan ka hana-qaadi wayey waxa ka mid ah, aan noolaade dhimo adigu. Arrimahaas waxa isku dayey boqortooyinkii hore ee Soomaalida oo dhammaantood ku burburay, gumaysayaashii reer Yurub oo dadka iyo dalka ba laga xoreeyey, burburkii dawladdii dhexe kolkii taladii dalka gacanta gashay qoyskii madaxweynaha oo danahooda gaarka ku qabsaday, dagaaladdii qabqablayaasha oo salka ku hayey boobka hantidii dadweynaha iyo gaajaysiin lixaad leh gobolada qaarkood ka dhacay. Nasiib daradda ugu weyni waa dhalinyaraddii joogtay waayahaas ee makhraaniga u ahaa dhacdooyinkii kala duwan ee fuli-waayey oo maanta gacamahood ku hirgalinaya ujjeedooyinkii Soomaalida dhankooda ka hana-qaadi wayey. Waa halkii tuducdii dhextaalka u ahayd maansaddii Gurmad ee Abwaan M. Dh. Xaashi (Gaariye).

“Haddii Guga Kuu Kordhaa, Gabow Mooye Ku Tarin,

Garaad Iyo Waayo Arag, Illayn Wax Ma Dhaantid Geed”                                 

Abwaan Maxamed Xaashi Dhamac (Gaariye)

Barwaaqadu waa nimco guud ahaan iyo gaar ahaan ba Rabbi bixiyo, cid walbana nidaam iyo habab kala gedisan baa lagu hibeeyaa. Barwaaqo kasta waxa hormuud u ah cadaalad iyo sinnaan lagu dhaqo bulshooyinkaas harsanayaa hannaanka dawladnimo, gaajadda waxa bulaaliya musuq maasuqa iyo eexda oo ah saldhiga koowaad ee balaariya dhumucda macaluusha iyo maariyaadka. Dhibaatooyinkaas waxa ka dhasha shaqo la’aan, dhaqaale daro, hoggaan xumo horseeday aafadan.

Ammin kasta oo ummadda dhexdeeda kacaaman hirgalinta hannaanka xaq-soorka oo uu horseed ka yahay hoggaan foolaad ah, haddana faahina, lana dareen ah duruufaha soo food-saara nolosha shacabka uu horseedka u yahay, waxa hoos u dhac aad u weyn ku yimaada ilaha bulaaliya xaaladdaha qalafsan.

Muddo ku siman 15-kii sanno ee ugu dambeeyey dawladnimada Soomaalida, bulshadda Soomaaliyeed waxa kusoo badatay madaxda duullaan qaawan ku ah dhaqaalaha dalka sida dakhliga cashuuraha, mashaariicda bini aadannimo, barnaamijyadda horumarineed, kabka miisaaniyadaha, taakulooyinka dhaqaale iyo farasamo ee ciidamadda. Madaxda waddanka oo dadaal fara badan ku bixinaya in guud ahaan dhaqaalaha dalku uu ku jiro gacamo gaar ah, si ummadda inteeda kale gacamaha u hoorsadaan manaxayashaa aan lahayn dareen dadnnimo diirnax iyo damqasho toona.

Shaqsiyaadkaasi waxa ay burbur baahsan u geystaan hannaankii dawladnimo, ganacsi iyo gebi ahaan kaabayaashii dhaqaalaha dalka. Dhanka kale, waxa kalsoonidoodu yaraata dawladdaha taageera nidaamayda dakhliga, horumarinta, bini aadanimadda, ee dawladda dhexe iyo dawlad goboleedyada, kolkii lacagaha mashaariicadu iyo cashuuraha waddanku gacanta u galaan kooxo gaar ah oo ku yimi qaab qabiil, qoys, qaraabo, xigaal ama xidid ba.

Madaxda Soomaalidu intooda badan waxa ay gashan yihiin muraayado cagaaran oo xaqiiqda ka jirta bulshada dhexdeeda u arkaan qaab kale, arrintaasi oo keentay soo if-baxa dhawaaqyada kasoo yeeraya dibnaha shacab oo ku dhawaaqaya erayo kala duwan sida nolol, nabad, horumar, caafimaad iyo waxbarsho tayo leh. Dhawaaqyada dadban ama daalacan ee taabanaya hab nololeedka ummadda, masuuliyiinta Soomaliyeed waxa ay uu arkaan arrimo meel kala laga shidaalinayo. Waa halkii suuggaanta Soomaaliyeed lahayd.

“Habartii docdeediyo, Degelkay ku noolayd, Daruuruhu ku hooreen

Dalka wada hel moodoo, Daad wararac bay tiri, Misna talada ku ma darin

Inuu duug abaariyo, Gobol lagu darleefiyo, Degmo lagu haraadiyo

Darxumooyin muuqdiyo, Dirqi kunool u badantahay, Danyartiyo shaqaaluhu

Daasad garawa gadan karin"

HIRGALINTA HANNAANKA GAAJAYSIINTA

   Tabo-galinta nidaamyadda gaajaysiinta taban haddan togan ee bulshadda lagala dagaalmayo dhammaan ilaha dakhliga iyo wax-soo-saar si loo bado gacmaha shaqsiyaad gaar ah oo haya dhaqaalihii dalka sida ganacsiga, cashuuraha dawladda, iwm.  Arrintaas waxa hormuud buuxa u ah masuuliyinta haya talada dalka oo aan aqoon iyo waayo aragnnimo u lahayn nidaamka maamulka iyo maaraynta dal iyo dadkiisa.

Waayo kala gedisan iyo awoodo kala duwan oo si rasmiya isugu dayey fulinta nidaamka gaajaysiinta shacabka run ahaantii waa fashilmeen, maamuladaas oo dunidda soo maamulay muddoyin kala duwan hore, hadda iyo gadaal ba. Inta badan hab fakarkan waxa uu ka yimaada kolkii madaxtinimadda qabtaan masuuliyiin aan lahayn haybad iyo hannaan maamul, kuwaas oo gabaad ka dhigta dhaqaalaha waddanka si bulshadda loogu hayo, dhabtiise waa adagtahay nin gaajaysan inuu hayo mid dheregsan. Waxa jira xikmad xisaabeed Shiinuhu kaga faalooday qof gaajaysan iyo amminta uu baahnaan karo.

“Bini aadamku marka uu gaajo ku gaaro 24 sacaadood wuu carooda, halka uu ku gaaro 48 sacadoodna waxa uu bilaaba dood iyo duryan, dhanka halka meesha uu ku gaaro 72 sacadood waxa uu sameeyaa dagaal toos ah waanna kolka uu bini aadamku waxa kasta oo uu cuni karo uu cuno.”

DHAXALKA NIDAAMKA KALIGI-TALISKA AH

   Boqortooyadii Ajuuraan oo ahayd boqortooyo awood iyo muunad ba ku lahayd Koonfurta Soomaaliya, waxana la aasaasay bilowgii qarniggii 10-aad oo loogu yeeri jiray Muqdisho Sultunate, balse waxaa xukunkeedu xoog yeeshay oo ay qaadatay magaca Boqortooyada Ajuuraan qarnigii 13-aad. Sooyaalkeed bilowga ah waxa lagu xasuusta nidaam dawliya oo horumarada dunidda ka jiray la jaan-qaaday, hase yeeshee kolkii maamulka dawliga gacanta u galay madaxdii ugu dambaysay ee talada hayey oo ahaa madax talo adag oo aan lahayn u dhimrin shacab iyo u damqasho toona.

Waxa dhacay sabaabo badan boqortooyadu kulansatay sida mucaaradad gudaha iyo dibada ba ah, is-diidooyinkaas waxaa lagu sheegaa mudadii xukunka oo dheeraa iyo dadkii ku hoos noolaa xukunka iyo qaar ka mid ah madaxdii boqortooyada in ay dhibsadeen xukunkii adkaa ee kali-taliska ahaa iyo dhaqaalo xumo.

“Haddaad xoqanayso uurta, Xantiir qatan baa hadlaaya, Xafiis san hadaad u toostay

Xabuubta bar baa gadaaya, Xareedda haddaad qubayso, Dad baa xaafood cabbaaya” 

Abwaan Cali Iley

Wixii ka dambeeyay qarnigii 17^aad waxaa bilowday hoos u dhaca boqortooyada ilaa markii dambe magicii isku hayay dadka Soomaaliyeed ee Ajuuraan meesha ka baxay.

Wixii xilligaa ka dambeeyay waxaa samaysmay Saldanado yar yar oo ay samaysteen inta badan qabaa’ilkii Soomaaliyeed ee ka tirsanaa Boqortooyada Ajuuraan. Waxaa laga xusi karaa boqortooyada Geledi ama Goobroon Dynasty oo uu aasaasay nin lagu magacaabi jirey Ibrahim Adeer oo ka mid ahaa ragii ugu firfircoonaa boqortooyada Ajuuraan. Boqortooyada Geledi ayaa waxaa xarun u noqotay degmadda Afgooye.

DIGAAGII IYO DIGTOORKII JAAMACADDA

   Dhacdo caajiib ah oo ka dhacday mid ka mid ah jamaacaddaha ku yaala Magaaladda Muqdisho ee Gobolka Banaadir. Masuuliyiin Jaamacadeed oo doonayey hirgalinta mashruuc kor-u-qaadista wax-soos-saarka doorada/digaaga dalka, muhiimadda ugu weyn waxa ay ahayd hirgalinta ilo dhaqaale oo ka imanaya ukunta digaaga. Horumarinta wax-soo-saarka digaagu waa il ka mid ah buda dakhli soo-saareed ee bulsho. Hubantidii waxa loo mara jidad kala gedisan oo kobcinaya wax-soo-saar guulaysta, waxna la siiyaa cuntooyin isu dheelitiran si qaadashadooda iyo wax-soo-saarkoodu isu yeesho. Hase ahaate hababka horumarineed wax-soo-saarka digaaga digtoorku waxa uu ka duwanaa nidaamyada loo maro ee dunida. Diktoorku waxa uu digaagaas siiyey cunto fara badan oo aan ahayn quudadka lagu tala-galay digaaga laga sameeynayo dhaqaale ukuntooda, natiijadii diktoorku helay waxa ay ku noqotay filanwaa taas oo ahayd inuu helo ukumo tiro badan maalintii, badelkeeda waxa uu helay saxaro fara badan. Maalintaas wixii ka dambeeyey digtoorkii waxa uu bilaabay qiimaynta kharashaadka galaya iyo dhaqaalaha ay soo saarayaan maxsuulkuna waxa uu noqday dakhliga galaya oo ka tiro batay wax-soo-saarkoodii. Digtoorkii waxa uu qaatay go’aan cajiib ah oo saldhigiisu yahay inuu gaajaysiiyo digaagii muddo badan is uu u yareeyo dhaqaalaha ku baxaya. Digaagii dhexedooda waxa ka dhacay qiso yaab leh oo aan digtoorku filayn, oo ah is-cunoow (cannibalism).

Is-cunoow (cannibalism) waa fal ama dhaqan ay dadku ama xaywaanku cunaan hilibka ama xubnaha gudaha ee xaywaan la nooc ah. Digaaga digtoorku haystay waxa dhexdooda ka qarxay is cunoow oo mid kasta oo dhiig ama dheecaan lagu arko ay si wadajir ah loo cunayey. Si cunoowga waxa sababa dhawr arrimood oo kala ah tiro badani baahi ku daban tahay, helitaan la’aanta baad iyo biyo ku filan, isku dhafka noocyo kala duwan oo digaaga/xaywaan, yaranta cabirka sanduuqyada digaaga, digaaga ku dhexe bakhtiya sanduuqa guduhiisa, halka dadka gala safaradda dhaadheer ee bilaa sahayda ah uu dhexdooda ka dhaco is-cunoowgu kolkii cuntada iyo biyuhu ba dhammaadan, waxa la cunaa qofba qofkuu ka tabar daran yahay si inta kale u badbaadan.

Maalin maalmaha ka mid ah waxa uu digtoorku si kadis ah ku arkay digaago oo cunaya mid ka mid ah kooxdooda baahi darteed, arrintaas oo digtoorka ku noqotay fajaciso.

Dulucada sheekada, haddii madaxda Islaamka gaar ahaan kuwa Soomaaliyeed ka gaabiyaan masuuliyadihii ay qaadeen oo ay ku dhaarteen, taas badalkeedna xoog saaran quudinta iyo qanisiitanka awlaadooda, xasaskooda, xididkooda, xigtadood, xigaalkooda, iwm. Ficiladaas guracani waxa ay saamayn togan ku yeesheen dhammaan dhaliyaradii dalka oo si walaf ah uga rajo dhigay nolosha. Arrintaas waxa suuggaan ku cabiray wa noqday jiilalkii soo kacaamayey kolkii kulaylka  ka Waxa si waafiya nolasha uga  

“Waxba Gabaygu Yuunna Ila Silbane Waxaan Ku Saabay, Haddaan Sii Oggaan Lahaa In Aan Sidaas Ku Waaraayo, Sinta Hooyadaan Diidi Lahaa In Ay I Saartaye, Saqiir Baan Ku Gooyn Lahaa Nafta Soo Lugo Lahayd”  

Abwaan Maxamed Galaydh

DAGAALKII DULINKA IYO DADKA

   Dulinku waa noocyo ka mid ah cayayaanadda ku dhashaa wax-soo-saarka sida beeraha, xoolaha, kalluunka, iwm. Xaqiiqdii cayayaankaas ama dulinku waxa uu dalagyadda iyo xoolaha kala dagaalama hirgalka wax-soo-nool tiro iyo tayo leh.

Horraantii, dulinku waxa noolal, cunto iyo hooyba u ahayd cawska sida kurdada, wan-shaqaar. Kadib intii uusan quud iyo deegaanba ka dhigan dalagyda aaddamahu ku nool yahay. Deegaamaynta dulinka ee dusha iyo gudaha dalagyada dadku cunaan waxa ay keentay dagaal ka dhex dhacay dadka iyo dulinka oo biloowgiisa ay lahayeen bini aadamku kaas oo salka ku hayey burburinta silsiladdaha nololeed ee dulinka.

Dagaalkaas dheefitiisa waxa helay dulinka oo faa’ido ahaan uu helay cunto isu dheelitaran oo ka kooban karboon haydareed (sonkorowga), faytimiinis, cusbooyinka, boorintaan iyo biyo, taas oo noloshiisa waxa badan ka badeshay keentayna inuu ku noqon waayo deeggaankiisii hore.

Dagaalkaas waxa ka dhashay khasaare fara badan oo soo gaaray aaddamaha, docoda kale bini aadamku waxa uu samaystay hub iyo aalado kale duwan oo uu kula dagaalamo cayayaanka, isticmaalka agabkaasi oo ah sumaha beeraha iyo xoolaha, aaddamahana waxa ay u horseeday xannuuno faro badan sida kansar, dhalmo la’aan, indho la’aan, samaynta qaybaha kale ee jirka, iwm.

Kolka aad horseed u noqoto in aad burburiso deeggaan duul deganyhay, oo aad u haysto in aadan samaayn waxa dhibaato ah, hubaashii waxa muhiima in aad hoose u eegto duurka aad ku tumanyso si aad uga dheeraato dhaxal aan dheeftiisu wacanyn. Waa halka suuggaanta Soomaaliyeed ka tiri.  

 "Wayl Raaxo Joogtaa Ku Dabbaalataa Wabi, Maba Oga Wakhtiga Dhacay"

Abwaan Cabdi Aadan Xaad (Cabdi Qays)

DAGAALKA RUUSHKA IYO YUKRAYN (DAGAALKA QAMADIGA)

   Dawladda Yukrayn waa mid ka mid ah dalalka ugu badan ee wax-soo-saarka dalagyada, dhanka kale waxa ay u dhoofiyaan dacalada dunida. Wax-soo-saar badarka Yukrayn oo kala ah Qamadiga, Galleyda, iyo Heed/Shaciirta. Sida aannu kasoo xignay warbixin Yurubiyan Komishan oo ahayd Yukrayn wax-soo-saarka sareenkeedu waxa uu ka yahay suuqyada dunida 10%, halka 15% ay tahay Galleyda iyo 13% na Heed/Shaciirta, docoda kale wax-soosaarka saliida gabaldeyda ee suuqyada dunidda waa 50%. 

Marka loo eego tirokoobyada Waaxda Beeraha Maraykanka, Yukrayn waa waddanka toddobaad ee ugu wax-soo-saarka badan ee qamadiga ah sannadihii 2021/22 oo ahaa 33 milyan oo tan. Waddamada Australia, Mareykanka, Ruushka, Hindiya iyo Shiinaha oo ah dalalka ugu badan ee wax-soo-saarkaas. Halka Midowga Yurub ay ku jirto kaalinta koowaad haddii la isku daro waddamada xubnaha ka ah ururkaas.

Bilawgii dagaalka Yukrayn iyo Ruushka qof walba waxa uu walaac xoogan ka qabay kor u kac qamadiga dunida, horraantii dagaalka waxa 28% kor u kacay qamadiga adduunka, hase ahaate muddo ku siman dhawr bilood gudahood hoos ayuu soo dhacay 2-3% buu ka kor maray qiimihiisii hore dagaalku intuusan bilaaban. Arrintaasi waxa ay saamayn ku yeelatay waddamada saboolka ah oo qiimihii sare u kacay iyo cunto yari soo food-saartay dunida.

Hindisaha Qamadiga Ee Badda Madow

   Taariikhdu kolkay ahayd 22-kii, July 2022, waxa Magaaladda Istanbul ee dalka Turkiga lugu saxiixay hindisaha Qamadiga ee Badda Madow oo ahaa heshiis saddex geesood ahaa oo u dhexeyey waddamada Ruushka, Yukrayn iyo Turkiga waxana gar-wadeenku ahaa Qaramadda Midoobe. Aragtida hindisahaasu waxa uu ahaa dhoofinta bad-qabka ah ee badarka, cuntada iyo bacriminta, oo ay ku jirto Amooniya (ammonia), lagna dhoofin doono dekeddaha Yukrayn ee kala ah Odhasa, Jenomoriska, iyo Yushni (Odesa, Chernomorsk iyo Yuzhny). Guud ahaan suuqyada adduunka waxa laga dareemay cuno yari iyo qiimihii badeecadahaasi oo kor u kacay.

Hindisahani wuxuu ku salaysnaa heshiisyada dhinacyada Axdiga Caalamiga ah ee Badbaadada Nolosha Badda, 1974, (SOLAS), Xeerarka XI-2/11 iyo Xarunta Caalamiga ah ee Maraakiibta iyo Dekedda Xeerka Amniga (ISPS Code), Qaybta B, cutubka 4.26; shardi ahaan gelitaanka iyo ka bixistaba ee dekeddaha.

Muddadii uu socday heeshiiskaasi dalal badan oo dunidda ah waxa si nabdoon dhulkooda ku gaaray qoondooyin ka mid ahaa Qamadiga laga rarayey Yukrayn. Tirada markiibta laga raray dekaddaha Odhasa, Jenomoriska, iyo Yushni (Odesa, Chernomorsk iyo Yuzhny) oo gaaray 730 markab oo samayey 1,004 safar qaadayna shixnad gaaraysa 32.9 Milyan oo Meter Ton.

Dalka ugu badan waa Shiinaha waxna gaaray shixnado ah 8 Milyan oo Metric Ton oo kala ah 5.8M tons oo Galley ah, 1.5M tons oo cuntooyinka Gabaldayda, 370K tons oo Saliida Gabaldayda iyo 340K tons of Heed/Shaciir.

Qamadigaas waxa la gaarsiyey tiro dawlado oo ka badan dhawr iyo afartaneeyo oo kala yaala qaaraddaha Yurub, Afrika, Aasiya iyo kuwa kale. Dawladdaha horumaray ee adduunka waxa ay soo tijaabiyeen gaajaysiinta dadyowga hase ahaate waxa la isla qiray oo qoraalo laga sameeyey dhacdooyinkii dhacay iyo natiijooyinkii laga dhaxlay si aan gadaal lagu noqon waanna tan horseeday horumarka maanta. Dhanka kale, waxa la daraaseeyey cawaaqibka iyo marxaladdaha qalafsan ee ka dhalan karaa ficiladaas guracan ee muddoyinka kusoo kordhay dalkeenna horayna lagu jabay hase ahaate waddamada Islaamka aan aqooni uga kordhin. Sawirkan hoose waa dalalka qamadiga loo dhoofiyey.

Badeecadaha kala gedisan ee laga rarayey dekaddaha Odhasa, Jenomoriska, iyo Yushni (Odesa, Chernomorsk iyo Yuzhny) waxa loo dhoofiyey waddamada kor xusan tusaale ahaan, 19 Milyan Meter Ton boqoley ahaan ah 57% waxa uu gaaray waddamada horumaraya (developing countries) oo ah 30 dal, halka 14 Milyan Meter Ton oo u dhigma 43% waxa loo dhoofiyey waddamada horumaray (developed countries) 15 dawladood.

World Bank iyo World Food Programme oo door weyn ka qaatay dhoofinta badeecadahaas, WB waxa uu dawladdahaas dakhligoodu sareeyo, dhexdhexaadka yahay iyo kow hoose gaarsiiyey 33M MT, halka 725K WFP deeq ahaan u gaarsiisay dalalka Itoobiya, Soomaliya, Yaman, Afgaanistaan, Jabuuti, Kiinya, Suudaan iyo Turkiga.

Ugu dambayntii, dawladdaha dunida ugu awooda badan waxa u soo baxday hannaanka gaajaysiinta inuu uu ka dhalan karo ama horey uga dhalatay arrimo qalafsan oo saamayn buuxda ku yeelatay hab nololeedka nolosha aaddamaha, haddii aan si xidaarnimo iyo xeel-dheeri leh aan looga xeeladaysan, waanna arrinta keentay heshiiska saddex geesood ah oo labadii dagaalamayey miis isugu yimadeen iyagoo wadda danaysanaya, dunida kalena u danaynaya.

Hannaanka gajaysiinta muwaadiniinta si loo maamulo dunida horumartay waa soo tijaabiyeen, waanna lagu hongoobay hirgalintooda dhaxalkeeduna waxa uu noqday burbur iyo baa’ba baahsan.

KACDOONADDII GUGII DAWLADDIHII CARABEED

   Kacdoonaddii Carabta waxa uu kasoo bilaamay dawladda Tuniisiya kadibna ku fiday dawladdaha kala ah Liibiya, Masar, Yaman, Siiriya, Baxrayn iyo Suudaan. Inta badan madaxdii horseeday gumaynta, gabood falada, gaajaysiinta waxa ay ku dambeyeen mid la dilay, mid xiran iyo mid baxsaday.

Kacdoonaddii Gugii Carabta waxa uu ahaa mowjado ku biloowdau mudaaharaado oo ka dhacay Bariga Dhexe iyo Waqooyiga Afrika oo na bilaabmay 2010-kii iyo 2011-kii. Mowjadahaas ayaa billowday markii ay mudaaharaadyo ka dhaceen Tunisia iyo Masar ay xukunka ka tuureen si is-daba-joog ah madaxdii talada haye Seynula Caabidiin Binu Cali iyo Xusni Mubaarak, taasoo dhiirri-gelisay shacab badan oo Carabeed. Si kastaba ha ahaatee, dibad-baxayaasha oo muujinaya cabashooyinkooda siyaasadeed iyo kuwa dhaqaale ayaa inta badan waxay la kulmeen rabshado ay u gaysteen ciidamada ammaanka, kuwaas oo ku muquuninayey dibad-baxayaasha si mudaharaadyadu u joogsadaan, hase ahaate waa maarayn kariwayeen ilaa madaxdii iyo qoysaskoodu lagu daatay hoygoodii.

Dhacdooyinka ugub ahaa ee laga diiwaan galiyey saldhigna u noqday kacdoonkaas waxa ugu weynaa muwaadin Tunuusiyaan ah oo lagu magaacaabo Maxamed Baw-asiis, da’diisuna ahayd 26 jir, kaas oo nolosha isku gubay. Subaxnimo Jimce ah taariikhduna ku beeganayd Diisambar 17, 2010, markii Booliiska magaaladda Sidii Bowsid la wareegeen miis yar uu qudaarta ku iibin jiray, miiskaas oo uu ka maarayn jiray noloshiisa iyo tan qoyskiisa, booliska oo ka doonaya laaluush uusan awoodin, Maxamed cabashadiisu waxa ay ahayd caga juglayn iyo handadaad kaga imanaysay ciidamadda booliska iyo kormeerayaasha suuqa ee Dawladda Hoose oo inta badan dalban jiray laaluush, maalinkaas waxa uu u dacwooday guddoomiyaha xarunta Dawladda Hoose ee Sidii Bowsid,  balse wuu diiday inuu arko. Isagoo quus iyo niyad jab ka muuqato ayuu Maxamed si soo toosa isugu gubay waddada dhexdeeda.

Maxamed Baw-asiis waxa uu kusoo koray nolol agoonimo ah, aabbihiisna wuxuu dhintay isagoo saddex jir ah, Maxamed waxa uu reerkooda u ahaa isha ugu muhiimsan ee dhaqaale, qoyskuna ku tiirsan yahay, waxa uu caruurta la korinayey hooyadiis, isagoo nolosha ka dabooli jiray miiskaas qudaarta ah, waxa uu ka haray waxbarshada dugsiga sare, isaga oo aan qalin jabin duruufo awgood, waxa uu raadiyay shaqo ka wanaagsan miiska qudaarta, nasiib daro kuma guulaysan, dawladiisuna uma dhisaalin waddo kale.

Dhulkoo Xaabkii Idlaaday, Xantoobsada Ay Ka Yeedhay, Nimcaa Fadhidee Xamaasha

Qofkii Yidhi Waa Mid Xiiqsan, Indhaha Xuub Baa Ka Saaran, Xiskiisuna Waa Caloosha

Badhaadhaha Xaafaddooda, Sabool Qatan Baa Ku Xeeran, Dadkana Muu Xaal Waraysan.     

 Abwaan Cali Iley

Mudaaharaadyadu waxa ay dhiirigaliyeen shacabkii Carbeed ee waddamada kale, waxa si toosa u biloowday mowjado kacdoon oo ka dhacay waddamada Carabta qaybtood, mudaharaadaas oo salka ku hayey marxalado badan oo is barkan sida kali taliyaal waqtigoodu dheeraaday, musuqmaasuq hanti shacabka oo gacanta loo geliyey qoysaska iyo qaraabada madaxdii Carbeed, faqriga iyo gaajaysiin lixaad leh.

Kacdoonadaasi waxa laga bartay in madaxda nidaamka dawladnimada ku takrifasha una addeegsta danahooda gaarka adagtahay in ay ku badbaadan shacabkooda dhexdooda, xataa tuulada ama magaaladda ay ku dhasheen, ku barbaareen, qoyskooda iyo qarabadooduna degan tahay. Tusaale Madaxweynihii hore ee Dalka Liibaya Macmarul Qadaafi waxa lagu dilay magaaladdii uu ku dhashay ee Sirta, maalinnimo cadna waxa toogtay shacabkiisi, dhibta intaas leg in ay dhacdo waxa keenay foolxumooyinka maamul ee madaxdu sameeyaan mudda xiloodkooda oo aan lahayn waxa damqasho diirnax iyo dareen dadnimo toona. Waqtiga maamulkooda bulshadda waxa ay u horseedaan nolol xumo, dar-xumo, farqi, macluul, iyo hantida dadweynaha oo lagu ururiyo calcalaha caruurtooda.  

“Haddii Xarragada Dhashaadu, Indhaha Qurxinayso Xaaji

Barbaar Xayraan Dhaqaaqday, Ayaa Saxaraha Ku Xaaqmay,

Dar Bay Xigtadoodi Wayday, Caloolaha Xuudka Jiifa”

Abwaan Cali Ileye

BURBURKII DAWLADDII DHEXE IYO HALKA LA JOOGA MAANTA

   Dawladdii dhexe ee Soomaaliya uu hoggaaminayey Sarreeye-gaas Maxamed Siyaad Barre (AUN) kolkii nidaamka dawladnimo gacanta lasoo galeen xaasaskisii, caruurtiisii, walaalihiis, xididkiis iyo xigaalkiis guud ahaan waxa meesha ka baxay hannaankii dawladnimo, waxana biloowday dildilaacyaadii dawladda burburiyey. Soomaalidu dhaqan ahaan waa dul badan yihiin hase ahaate dulqaadkoodu waxa uu ku egyahay cidda talada u haysa, haddii go’aanadda dalka gacanta lasoo galaan qoyska madaxdii talada haysa oo awoodda dawladnnimo u addeegsada danahooda gaarka. Dadyowga Soomaaliya waa ku adag tahay u dulqaadashada qoysas qarankii masiirkiisa qaada dhigaaya, waanna tan inta badanaa keenta burburka dawladnnimo, Soomaaliyna 33-dii sanno ee ugu damabays burbur ugu jirtay gabood faladii qoysasku ka galeen qaranimada.

Nasiib darada ugu weyni waa halkii lagu jabay mudda kor xusan oo aan weli laga kicin in misna madaxda hadda joogtaa heer Fadaraal iyo Maamul Goboleed dhex gudaayan gudcurkii madooba ee horay lagu hungoobay. Maanta waxa aad mooda in ay shalay ka daran tahay kolka loo eego gacan ku haynta guud ahaan talada dalka, shalayto awaamiirta waddanku waxa uu kasoo fulayey hal gacan, maantase taladii qaranka waxa loo kala qaaday qoysas (maamul goboleed) oo mid walba danta reerkiisu kaga culus tahay dantii guud ee waddanka. Kolka dalkaaga iyo dadkiisa loo kala qaybiyey toban toban mid walbaa meel fadhiyo oo aan gargaar iyo bixin dhexdooda oolayni, mamuulkiina noqday mid aan lahayn turaale iyo tartiibin. Waa tuduc ka mid ah gabaygii Durdur oo uu Abwaan Maxamed Warsame Hadraawi tiriyey Maarso 1973-kii.

“Toban Dudaya, Toban Uurka Daba, Toban Kaloo Doorsan, Toban Didaya, Toban Duuf-Cunoo Nacab La Daaweysta, Toban Dabata, Toban Duur-Xuloo Garab Ku Daaqaaya, Dushaa Toban Ka Wada Fiicannoo Duunka Milil Jiifo, Iyo Toban Da'dii Soo Kacdaba Dubata Beerkooda, Dad Qal Iyo Abees Iyo Orgobe Diir Wax Xaganaysa, Iyo Toban Dibnaha Leefayoo Damacu Heeryeystey”

 Abwaan Maxamed Wasame (Hadraawi)

GUNAANADKA QORMADAN

   Kolka aan qormadan kusoo idleeyo hogo tusaalayn kasoo bilaabatay go’aamaddii kala gedisanaa ee madaxda dunidu ku gaajaysiisay shacabkoodii, cawaaqibkii laga dhaxlay, qorshayaashii loo qaaday qaabkii looga bixi lahaa qaraarkii la dheefsaday, iyo miciyo lisi hore leh oo hadda socoda.

Qoraalkanu waxa uu si aad faahfaahsan u qaadaa dhigay dhibaatooyinka laga dhaxlay baahinta bulshaddaada oo dhaxalkeedu yahay keligii cuno xaage ku daacaysaa, dheefta rasmiga ee aaddamuhu isla qiray oo si waafiya loo weeleeyey oo ah burbur iyo baa’ba aan soo daahin.

Dawladdaha horumaray maanta waxa uu go’aankoodu noqday in aad dib loogu noqon jidkii qodaxda, qaharka, qaraabasiga iyo qaab la’aanta ahaaa, loona jihaysto jidad kale oo loogu jaangoynayo masiirka ummaddooda sida hirgalinta tubaha cadaaladda, sinnaanta, tixgalinta oraahda, horumarinta kaabayaasha dhaqaalaha si loola dagaalamo gaajada iyo sabboolinimada, iyo ammaanka iyo kala dambaynta oo saldhigeedu yahay wadajir iyo wada-noolasho loo siman yahay.

Madaxdda Soomaalida qorshayaashooda horumarineed waxa muhiima in hor-tebin uga dhigaan, hano-qaadid cadaaladda iyo sinnaanta bulshadda, dhaqaalaha dalkana laga dhawro inuu galo gacmo gaara, arrintan oo muddo kadib u xuub-siibata gaajaysiinta shacabka oo looga golleeyahay suulinta arragtida dadweynaha ee xorta ah. Qorshe walba oo dhextaal looga dhigo daacadnnimo, run, sinnaan, iyo daaqsiin togan.

Gunnaanadkii, masuuliyiinta hoggaaminaya hormuudkana u ah talada Soomaali waxa la gudboon waa arrinta maanta aay bulshadu u ooman tahay taaso ah, hoggaan daacada, digtoon, deeqsiya, daryeela danyarta, dareen dadnimo leh, duntiisu wacan tahay, doorkiisu daalacan yahay, dhaqaale doon aan ahayn, dadbanaanta aan shaqo ku lahayn. Hoggaankasi waxa uu samata bixin karaa duulkan isagoo ka dhawraya in ay gaajoodaan, sabboolnimo na warkeeda daa.

“Inuu Samuhu Door Dhalo Hadday Daacadnimo Raacdo, Oy Dhaqasho Ruux Doona Tahay Dib U Xasuusnaada, Cirka Oo Daruuraha Marshoo Darara Mooyaane, Inaan Roob Da'aa Laago Rogin Dib U Xasuusnaada, Haddaan Meesha Doog Iyo Tayale Duunyo Lagu Raacin, Inaan Doobi Loo Culan Hantida Dib U Xasuusnaada, Ruuxaan Dantiisiyo Aqoon Waxa Daryeelaaya, Inuu Deeqda Eebbahay Ka Qaday Dib U Xasuusnaada, Daanyeer Jarmaadiyo Qadhaab Gelin Hadduu Daayo, Inuu Ruuxna Soor Uga Durkayn Dib U Xasuusnaada, Hadday Dunidu Ber Dheef Lahayd Dux Iyo Haaneedsi, Dufankii In Laga Laastay Iyo Dalaggi Hoos Yiilley, Oy Maanta Dabagoosi Tahay Dib U Xasuusnaada” Abwaan Hadraawi

TIXRAAC

https://www.dw.com/en/five-facts-on-grain-and-the-war-in-ukraine/a-62601467

https://www.dw.com/en/five-facts-on-grain-and-the-war-in-ukraine/a-62601467#:~:text=According%20to%20statistics%20by%20the,22%20with%2033%20million%20tons.

https://www.un.org/en/black-sea-grain-initiative/background

https://www.britannica.com/event/Jasmine-Revolution https://www.aljazeera.com/features/2020/12/17/remembering-mohamed-bouazizi-his-death-triggered-the-arab

https://www.britannica.com/event/Arab-Spring

https://www.bbc.com/somali/articles/c03dl9dnjdlo