LA-TALIYAHA TOOBBOON EE HAGA HANNAANKA DAWLADNIMO

LA-TALIYAHA TOOBBOON EE HAGA

HANNAANKA DAWLADNIMO

W/Q: Muscab Cabdijamaal Cismaan

                                         (Sole-maan) 

Taladu waxa ay gundhig u tahay hannaanka maamul iyo maarayn ee dawladnimo, hubantidii taladu waxa ay si guud iyo gaar ah ba u hagtaa shaqooyinka maalinlaha ee dawladnimo. Maamul walba oo ku guulaysta hoggaanka dalkiisa iyo dadkiisa, xaqiiqdii waxaa garbo u ah la-talliyaal ay tayada talo-siinnimo tahay mid aad u saraysa. Waa na arrin dhab ah in talada toobbooni ay udub-dhexaad u tahay guullaha dhabta ee muujiya qurruxda, qiimaha, qaayaha dawladnimo ee uu qaran gaadho.  Alle (sw) waxa uu aad iyo aad u boogaadiyey gobanimada ay leedahay talada oo la wadaago, Rabbina waxa uu yiri: “Ka tashada amuuraha dhexdiina ah”.

   Suugaanta qoomiyadda Soomaalidu waxa ay talada ku tilmaantay arrin u baahan ka baaran-degis si guro iyo gun dheer loo gorfeeyey. Xaqiiqdii taladu waxa ay doonaysaa gorfeyn iyo dhaagis aad u weyn. Maahmaah Soomaaliyeed ayaa tiraahda: “Talo aan la rogrogin waa lagu rafaada.” Maahmaahdani waxa ay manqexaysa go’aankii aan si fog looga fiirsan ee lagu na fududaado hubaashii in laga dhaxlayo guuldaro aan filanaynin oo amuurro aad u foolxun dhasha.

   Erayo muhiim ah (key words) oo maqaalkan bud-dhig iyo ubad-dhexaad ba u ah kuwaas oo muujinayaa hannaanka quruxoon ee qormo dhigaaleedkanu u dhigan yahay sidoo kale na si fudud oo faahfaahsana u qaada-dhigaya la-talinta guud ahaan iyo mida gaar ahaanba.

L/N	Erayo Muhiim ah
1	La-taliye
2	Toobboonaan
3	Haga
4	Hannaan
5	Dawladnimo

 

La-taliye: waa qof leh aqoon aad u sarraysa oo qoto dheer cilmi na u leh waxa uu ka talo bixinaayo, dhanka kale cilmiga waxa u dheer waayo-aragnimo aad u weyn oo ah mid shaqo iyo xirfadeed ba, kaalinta la taliyuhu waa hagida hoggaanka uu la shaqeeyo si shaqada xafiiska, qaranka, ururka, shirkaddu u noqoto mid bilan oo bulshadu aad ugu soo hirato.

Toobboonaantu: waa eray macano ahaan ah wanaag, wacnaan, laaxibboonaan, hagaagsami, cuddoonaan iyo fiicnaan. Dhabtii erayganu waxa uu ku fadhiyaa qiimo aad u ballaaran oo leh dhammeystir buuxa dhan maarayn iyo xag maamuul ba. Toobboonaantu waxa ay dhaahinaysaa habka hagaagsan ee loo maro maaraynta shaqooyinka uu fulinayo hannaanka dawladnimo.  

Hagiddu: waa jihayn si guud iyo si gaar ah loo abbaarayo shaqada la doonayo in si toobboon looga maridhaliyo. Waa awood keenta in cidda shaqada loo ohoomiyey ay noqoto mid wixii lagu hagay ee loo xilsaaray inay si waafiya uga soo dhalaasho tiiyoo barshiishkiisa shaqo ahaaneed la saarayo, si ujeeddo walba oo waxqabad kastaaba ay u noqoto mid ku toosan oo raacda hannaanka maamul iyo habka mihnad ee xirfadaysan ee loogu talagalay inay ku rakaadato.

Hannaanku: waa nidaam shaqo lagu qabto oo leh dhiirnaan ku dhisaalan cilmi udub-dhexaadkiisuna yahay waayo-aragnimo gaamurtay, indheer-garadnimo guun ah, xilkasnimo xikmadaysan, xayndaab aan xumaan lahayn, himilo hankeedu sarreeyo iyo hubsiimo hanaqaad ah, taabo-galka hannaanka wanaagsani waxa sees u ah sinnaan iyo caddaalad ummaddeed.

Dawladnimadu: waa hab maamul oo ay ku heshiiyeen bulsho ku wada nool hal deegaan kuwaas oo isku dhaqa dastuur ay dajisteen loo na qaaday afti dadweyne, xeerar hoosaadyo kala gedisan, nidaam maamuul oo dhiilitiran, dawladnimadu waxa ay ka kooban tahay saddex qaybood oo bud-dhig u ah hirgalka nidaamka dawladnimo waa na kuwan hoos ku xusan:

1.      1- Golaha Sharci Dajintu: waa shacabkii oo la soo koobay lagana dhigay tiro xadidan, dal kasta waxa uu leeyahay tiro xildhibaano ah kana kooban labada aqal ee hoose iyo sare, sharci dajiye kasta waxa uu ku yimaada rabitaanka bulshada qaybaheeda kala duwan, sharci dajintu waa qaybta koowaad ee ugu awoodda badan nidaamka dawladnimo, waajibaadkooda shaqo waa ansixinta shuruucadda lagu hagayo dalka, daba-galka shaqooyinka dawladnimo, la xisaabtanka xukuumadda, la xisaabtanka ha’yaddaha kala gedisan ee dawladda iyo iwm.

2.      2-Golaha Fulintu: waa golaha xukuumadda oo ka kooban tiro wasiiro ah oo u horseed u yahay Raysal wasaaraha dhanka kale haddii dalku uusan lahayn raysal wasaare golaha fulinta waxa hormuud u ah madaxweynaha dalka, waajibaadka shaqo ee golaha fulintu waa yagleelidda shuruucadda waddanka, magacaabista madaxda ha’yaddaha qaarkood, hirgalinta shuruucadda golaha sharci dajintu ansixiyeen, daba-galka mashaariicda waddanka ka socda iyo iwm

  3-Golaha Garsoorku: laanta garsoorku waxa ay hirgaliyasaa shuruucada waddanka u degan, dhanka kale garsoorku waxa uu go’aamiyaa xukanadda loo xukuma ah iyo laga xukuma ah sida dembiyada kala ah  dilalka, kufsiga, boobka hantida iyo iwm. Golaha garsoorku waxa uu ka kooban yahay Maxkamadda sare ee dalka iyo maxkamaddaha kale ee waddanka sida maxkamadda  rafcaanka, maxkamadda darajada koowaad, maxkamadda ciidamada qaranka iyo dembiyada culus iyo iwm. Garsoorka waxa bud-dhig u ah caddaalad iyo u sinnaanta shuruucadda dalka.

LA-TASHI

   Waa talada oo aad la wadaagto bulshada qaybaheeda kala duwan gaar ahaan dadka talada wanaagsan u saaxiibka ah sida aqoonyahanka ku sifaysan indheer-garadnimo aad u weyn, culimo aw-diinka diinta horseedka u ah, odayaal dhaqameedka hab-maamuuskoodu dhaqan aad u sarreeyo, haweenka hoodaarka, dhalinyaradda dhiifoon ee leh dhiirnaanta waddaniyadeed. La-tashiga wanaagsani waxa uu kor u qaada maamuuska, miligaha, mudnaanta, sharafta iyo gebi ahaan ba sarraynta sharciga.    

LA-TALIYE DHAATA

    Dhaadashadu waa soo min guurin hab wax qabasho oo ay leeyihiin dawlado iyo quruumo kala oo aan ummaddiisa kala dhexayn dhaqan, diin, siyaasad, bulsho, soo-tiillooyin, dhaqaale, xuduuddo iyo iwm.

   La-taliye soo dhaata waa shaqsi ummuuraha ummaddiisa iyo waddankiisu ku jaan gooya go’aanno iyo maslaxado bulsho kale gaar u leeyihiin, qofkaas oo addeegsada hab dhaqankii iyo nidaamkii dawladnimo ee dalka uu ku noola, wax kusoo bartay, barbaaray. Tusaale buuxa muwaadinka Soomaaliyeed ee kasoo shaqeeyey ama wax kusoo bartay waddanka faransiiska haddii la-talintiisu ku sal iyo jaan go’an tahay habka maamul iyo maareyn ee dalka faransiiska taladaasu mahan mid waxtar iyo wax-ku-ool u ah waddanka Soomaaliya. Waa na talo kala dhantaalan oo aan aayaha ummadda Soomaaliyeed an af-qabad u noqonayn. La-talinta soo dhaadashada ah inta badan mahan kuwo lagu guuro guure iyo gelin cadaad ba. Dhab ahaantii taladiisu waa mid aad uga fog halka dalku ku jihaysan yahay.

Fiiro gaar ah: dhaatuhu kuma sifaysana shaqsi walba oo dalka dibadiisa ama gudihiisa kasoo shaqeeyey, wax kusoo bartay, ku barbaaray iyo iwm haase ahaate dhaatuhu waa soo qaata (min guurin) hab nidaameed oo ka turjamaya danaha dawladdo shisheeye dalkiisa aan lagu salayan karin ummuurihiisa.

LA-TALIYE DHAADHIYA

   Dhaadhinimadu waa dhibcinta iyo ka dhididin maskaxeed kuna qotonta turxaan bixin, gorfeyn ku jaan go’an arrimaha waddanka, qaada-dhigis qoto dheer, hal-abuurnimo, hoggaamin hankeedu sarreeyo iyo iwm.

   La-taliyaha dhaadhiga ah waa qof arrimaha waddankiisa ugu talo bixiya sida ugu habboon oo leh natiijooyin waxsoosaar, talo bixinta dhaadhigu badnaa waxa ay ku dul qotonta hannaanka iyo haybada maamulka iyo maaraynta ee ummaddiisa iyo waddankiisu uu u dhisaalan yahay. La-taliyahaasi waa ruux kasoo dhalaala shaqooyinka uu qarankiisa u yahay, heerkiisa talo bixineed waxa ay ka turjuntaa halka dalku hayaanka u yahay si loo gaaro horumar iyo nabad gelyo baaxad leh.

   La-taliyaha dhaadhiga ah sifadiisa  shaqo ahaaneed waa dhugasho, dhiifoonaan, dhawrsanaan, dhigaalo cilmiyaysan, qorshayaal qummaatiya, qurux maamul, qiimo dawladnimo, qaayo ummaddeed, bilis iyo barwaaqo lagu baraarro.

LA-TALIYAHA WANAAGSAN

   Waa shaqsi si hufnaan oo hoodaarnimo leh u guta waajibaadkiisa shaqo ahaaneed, docoda kale masuuliyada saaran waxa uu uga soo dhalaala si waafaqsan sharciga dalka u degan iyo xeerar hoosaadyada kala gedisan, la-taliyaha wanaagsani waxa uu muujiya quruxda iyo qiimaha xafiiska uu ka shaqeeyo. Madaxda hesha la-taliyaal wanaagsani hubaashi go’aamadoodu waa kuwo mira-dhala oo dalka iyo dadka ba u leh waxtar wanaagsan. La-taliyaha wanaagsani ma doorbido inuu shaqadiisa ku ilaashado si khaldan oo ah majara habaabinta madaxda uu la-talinayo, muujinta muuqaalo aan jirin, hirgalinta humaagyo fool xun iyo iwm.

LA-TALIYAHA XUN

   Waa qof loo qaatay la-talin xafiis ganacsi, dawladnimo, hay’adeed, urur, jaamacadeed iyo iwm, qofkaas oo lagu doorto qaab walba oo ay addeegsato cidda leh go’aanka doorashada, la-taliyahaasi mahan mid si xirfadaysan u guta masuuliyada loo doortay hubaantidii habkiisa shaqo waa mid qabyo ah, docoda kalena qofkaasi kama taliyo masiir iyo go’aamo wax ku ool ah inta badan shaqadiisu waa mid baal marsan hawlaha xafiiska uu ka shaqeeyo.

   Inta badan waxa uu ku deddaala joogitaanka xafiiskan isaga oo addeegsanaya hab kasta oo uu ku joogi karo. La-taliyahaasi waxa uu burburiyaa sumcada iyo karaamada uu lahaa xafiiska uu ka hawlgalo waxa uu bahdil guud iyo mid gaar ba ku sameeya cidda uu la-taliyaha u yahay sida oo kale waxa uu kala fogeeya bulshada iyo xafiiska uu ka shaqeeyo.

   Xafiiskaasi waxa uu noqdaa xero humaageedu yahay mugdi iyo madow aad u daran, dhanka kale dadka uu la shaqeeyo waxa uu siiyaa talooyin aan lahayn ujjeedooyin rasmiya oo lagu guulaysan karo talo kasta oo uu bixiyo natiijadeedu waxa ay noqotaa kala-haad iyo kala-orod, qorshe kasta oo uu diyaariyo na ma noqdo mid si hufan lagu guulaysto leh na xeelad iyo xidaarnimo aad u xeel-dheer.

HORSEEDKA HORUMARINEED EE LA-TALIYAHA WANAAGSAN

   La-taliyaha wanaagsani waxa uu ku deddaala sidii uu tijaabo run ah ugu beddeli lahaa horumarka wanaagsan ee waddankiisu haybsanaayo, tallooyinka uu bixiyo qotonkooda guud iyo gaar ba waa mutixida hannaanka dawladnimo ee horseedka buuxa u ah horumarka dalka.

   Waddan walba oo hanti u hela la talliyaal wanaagsan oo ka dhabeeya horay u socoshada dhulkooda hodanka xaqiiqdii waxa ay horseedaan heer maamul oo aad u sarreeya lagu na soo hirto si waafiya oo aan lahayn kala dhantaalid ummaddeed iyo dawladnimo ba, dhanka kale hoggaamiyaasha waddankaasi waxa ay leeyihiin ku dhiirasho horumarineed dheefteeduna tahay dhaxal reeb dhaba iyo u dhimrinta dhulkooda hooyo waa dhugasho fog dhumucdeeda il-qabatina aad u dheer tahay.    

SHURUUHADA LAGU DOORANAAYO LA-TALIYAHA TOOBBOON

   Waajibaadka rasmiga ah ee lagu dooranaayo qof walba oo loo bahan yahay in uu noqdo la-taliye madaxeed si tallooyinka uu bixin doono ay u noqdaan kuwo dalka, dadka iyo diintaba anfaca (dheefsadaan) waqti dhaw iyo mid dheerba, shardiyada kala gedisan ee looga baahan yahay la-taliyaha toobboon waa kuwan hoos ku xusan:

1.      Aqoon Aad U Sarraysa: qof kasta oo doonaya in uu noqdo la-taliye madaxeed waa in uu leeyahay aqoon aad u durugsan oo gaar u ah shaqada uu qabanaayo si oo u guulaysto ugu na fashilmin garoonka siyaasadda.

2.      Alle Ka Cabsi Dhab Ah: ruux walba oo la-talin u ah madaxda Soomaaliyeed iyo kuwa waddamada islaamka waa inuu noqdaa Rabbigii yaqaan ku sifoobay Alle ka cabsinimo.

3.      Indheer-garadnimo Guun Ah: muwaadin leh garaad iyo garasho aad u sarreeysa oo uu kaga jibo keeni karo shaqada talo-siineed ee loo igmaday si madaxdu u hesho talo-san.  

4.      Waayo-aragnimo Qoto Dheer: waa shuruuddaha ugu waaweyn ee looga baahan yahay la-taliyaha loo doortay in uu qabto hawlaha talo-siineed si waddanku u gaaro horumar baaxad leh looga na faa’idaysto waya-aragnimadiisa.

5.      Gorfeyn Aan Gaabis Lahayn: waa waajibaadka ugu toobboon ee lagu doorto la-taliyaha madaxeed ee loo fidiyo qabashada hawlaha qaranku leeyahay si loo gaaro guullo waaweyn oo leh qorshayaal rasmiya. 

6.      Quraaris Qaabayn Leh: shaqsi leh qaabayn iyo qaada-dhigis ku qotonta cilmi iyo waayo-aragnimo guro fog oo aad u faahfaahsan si wacana uga soo dhalaali kara hawlaha xafiisku leeyahay.

7.      Xirfad Hoggaannimo: maasuuliyadaha doorran ee lagu doorto la-taliyaha toobboon waxa qayb buuxda ka ah habkiisa hoggaansan ee uu leeyahay masuulka la rabo inuu ka talo-bixiyo shaqooyinka loo doortay.

8.      Tartiibin Aan Taagsi Lahayn: dhawris iyo ilaalin aad u dooron waa shuruuddaha lagu xusho la-taliyaha toosan ee sida wacnaanta leh uga soo baxa shaqooyinka loo igmado.

9.      Isu-soo-dhawayn Ummaddeed: isku wadidu waa qaabka ugu quruxoon ee lagu doorto la-taliyaha dhaadhiga ee dalkiisa iyo dadkiisa ba u dhimriya.

10.  Han Aan Hayb Ku Dhisnayn: shardiyada rasmiga ah ee lagu soo xusho la-taliyaha saxda ah waxa bud-dhig u ah in uu yahay qof leh hannaan sare oo aad uga fog reernimo iyo qabyaalad ba.  

11.  Himilooyin Horumarineed: muwaadin leh tubo toobboon lagu gardaadiyo horumarka kala gedisan ee dalku hiigsanaayo, la-taliyaha guulaysta waxa uu horseed horumar iyo hannaan dawladnimo oo baaxad leh.

12.  Xalinta Khalifaadka: shuruucadda ugu doorka roon ee lagu doorto la-taliyaha wanaagsan waxa saldhig u ah in uu yahay qof aqoon u leh hababka kala gedisan ee lagu xaliyo khilaafaadka heer xafiis iyo maamul ba.

13.  Dabeecad Cuddoon: hab la dhaqanka suubban waxa uu ka mid yahay shuruucda kala duwan ee lagu doorto la-taliyaha wanaagsan sababtoo ah dabeecad wacani waxa ay tahay hal-beegyada waafiga ah ee lagu soo xusho la-taliyaha leh talada horumarsan.

14.  Dulqaad Durugsan: shardiyada waaweyn ee lagu doorto la-taliyaha suubban waxa qayb ka ah dulqaadka oo ah irridaha ugu horreeya ee lagu qabto shaqooyinka qaran, xafiis, urur, hay’ad iyo iwm.

15.  Waddan Jacaylnimo: muwaadinka loo qaadanaayo in uu buuxiyo shaqo la-talin ah waxa shardiya in uu yahay waddani dalkiisa, diintiisa, dadkiisa jacel oo markasta u damqanaya, la-taliyaha waddaniga waxa uu ka wanaagsan yahay la-taliye aan lahayn waddaniyad uu waddankiisa ku difaaco, waddaniyadu waxa ay muujisa dareenka dhabta ah ee muwaadinka.

TALO BIXIN GUNAANADA

   Gebagebadii waxa aan kusoo af-meerayaa maqaalkan ka hadlaya la-tashiga toobboon ee haga hannaanka dawladnimo talo aan u arko in ay waxtar iyo manfacba u leedahay bulshada aan la hadlayo, madaxda heer qaran iyo heer dawlad gobolledba waxa ay mudan yihiin in si buuxda oo leh aqoon iyo waayo-aragnimo guro fog u odorosaan (sahmiyaan) qof walba oo ay u qaadanaayan la-talin shaqo ammin gaaban ama mid dheerba si shaqada bulshada loo qabanaayo ay u noqoto mid martay marinkii ay lahayd.

   Doorashada shaqsi saxda waxa ay u baahan tahay fakar, gorfeyn, qaada-dhigis qoto dheer, ka fiirsasho, tijaabin, la-tashiyo badan iyo iwm si loo helo ciddii ugu wanaagsanayd ee hawshan qaban lahayd laga na tago dhaqanaddii soo jireenka ahaa ee aan ku jaan gonayn nidaamka cilmiyaysan sida saaxibtinimo, walaalnimo, reernimo, boos buuxin qoys ahaaneed (mudooyinkan aad u hano qaaday), tuhun dhaqaale iyo hab walba oo aan dhidbanayn.

   Doorashada habbooni waxa ay dhashaa helintaanka halyeeygii hoodaarka ahaa ee hawlahan qaban lahaa si dalku uga gudbo xaaladaha cakrin ee isku qoofalan ciddii qumi la haydana aan jaanis loo siin, dhanka kale doorasho aan ku dhisaalanayn aqoon iyo waayo-aragnimo guro fog waxa laga dhaxlaa dhibaatooyin aan dhammaad lahayn iyo jug juglow meeshaada joog oo ah qof maan-gaab ah oo taladii haya diidana horay u socoshada waddanka.